Niezwykła katedra na Filipinach

Wojciech Tomaszewski
Katedra w Manilli na Filipinach to budowla o fascynujących i wyjątkowo dramatycznych losach. Jej historia to opowieść o niekończącej się walce ludzi z naturą i z własną niedoskonałością.

Filipiny, odkryte w 1521 roku przez Ferdynanda Magellana, niecałe półwieku później stały się hiszpańską kolonią w wyniku podboju dokonanego przez konkwistadora Miguela Lopeza de Legazpiego. W 1564 roku wypłynął on z leżącego nad Pacyfikiem meksykańskiego portu Barra de Navidad i dotarł do filipińskiej wyspy Cebu, leżącej w środkowej części archipelagu. Po jakimś czasie otrzymał posiłki, co umożliwiło mu dalszą ekspansję. W maju 1570 roku przemieścił się na północ i dotarł do zatoki manilskiej. Po różnych kontrowersjach, 24 czerwca 1571 roku porozumiał się z władcą lokalnego islamskiego państewka i przy miejscowości Maynila założył swoje własne, otoczone murem miasto Manila, które stało się stolicą hiszpańskiej kolonii Indii Wschodnich (Filipin). Następnie Lopez de Legazpi i jego następcy opanowali cały archipelag, spychając pozostałych muzułmanów na południe, gdzie przetrwali jako znikoma mniejszość aż do obecnych czasów, zaciekle broniąc swojej odrębności.

Katedra w Manili w 2012 roku (fot. Jasonianyap, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Hiszpanie, którzy byli główną siłą obozu katolickiego w czasach reformacji i kontrreformacji, przykładali olbrzymią wagę do ewangelizacji. Z tego względu, gdy zajmowali nowo odkryty kraj, natychmiast stawiali w nim kościoły.

W 1566 roku z polecenia arcybiskupa Meksyku, Alonsa de Montufara, przybył na Filipiny wikariusz generalny Juan de Vivero z zadaniem chrystianizacji świeżo zdobywanej kolonii. Szybko przystąpił do stawiania w Manili kościoła parafialnego z drewna i bambusu. Pierwszym proboszczem tej świątyni, która organizacyjnie należała do archidiecezji meksykańskiej, został w 1571 roku ksiądz Juan de Villanueva.

Pierwsza katedra 1581–1583

Osiem lat później papież Grzegorza XIII podniósł kościół do godności katedry, która stała się główną świątynią nowo utworzonej diecezji filipińskiej. Pierwszym biskupem został Rioja Fray Domingo de Salazar. To niezmiernie ciekawa postać. Dominikanin wysłany do Ameryki, gdzie w Meksyku i na Florydzie z wielkim zapałem prowadził ewangelizację. Powrócił do Hiszpanii i przed tamtejszym sądem z ogromnym zaangażowaniem bronił praw Indian. Jego postawa wzbudziła uznanie cesarza Karola V. Dzięki jego poparciu został mianowany biskupem i wraz z trzydziestoma braćmi dominikanami udał się przez Meksyk na Filipiny. Jak ciężkie były wówczas warunki podróży morskiej i pobytu w tropikach, świadczy fakt, że w drodze do Meksyku lub wkrótce po dotarciu tam większość zakonników zmarła lub zachorowała. Tylko jeden z nich oraz kilkunastu innych księży wyruszyło wraz z nowym biskupem 29 marca 1581 roku z Acapulco i dotarło 17 września do Manili.

Katedra w Manili w 2004 roku (fot. ric_k, na licencji Creative Commons Attribution-ShareAlike 2.0 Generic)

Cztery dni później nowy biskup, dysponujący pełną władzą kościelną i upoważnieniem cesarskim, podpisał akt erekcyjny katedry, która miała stanąć na miejscu ówczesnego kościoła parafialnego. Już 21 grudnia 1581 roku nastąpiła konsekracja nowej świątyni. Zbudowano ją z drewna, bambusu oraz drzewa palmowego przy finansowej pomocy korony hiszpańskiej. Niestety, istniała tylko niecałe dwa lata. Podczas mszy żałobnej za zmarłego generalnego gubernatora Filipin, Gonzalo Ronquillo de Penalosa, która odbywała się w pobliskim kościele Świętego Antoniego, świece spadły na katafalk, powodując pożar, który zniszczył niemal całą hiszpańską Manilę wraz z katedrą i siedzibą biskupa. Spłonęła także dokumentacja pierwszego synodu na Filipinach, niezmiernie ważnego, ponieważ deklarowano na nim uznanie praw człowieka zarówno dla chrześcijan, jak i niechrześcijan. Próba odbudowy nie była udana. Silny huragan zwalił wznoszoną konstrukcję.

Druga katedra 1591–1600

W 1591 roku rozpoczęto wznoszenie drugiej katedry. Wyciągnięto wnioski z przeszłości i tym razem zdecydowano się użyć jako budulca także kamienia. Świątynia miała mieć nawę główną i dwie boczne oraz siedem kaplic. Biskupowi nie dane było jej zobaczyć. Jeszcze w tym samym roku Domingo de Salazar, wówczas blisko 80-letni, wypłynął do Hiszpanii, pragnąc uzyskać dla swojej diecezji status archidiecezji. Trzy lata później zmarł w Madrycie, ale jego wysiłki zostały nagrodzone. Rok później papież Klemens ustanowił archidiecezję, której miały podlegać trzy nowe diecezje z biskupami sufraganami. Pierwszym arcybiskupem został franciszkanin Ignacio de Santibanez.

W 1597 roku katedra została wzbogacona o relikwie 155 męczenników, 20 papieży i 2 świętych. Gubernator Juan Nino de Tabora wraz ze swoją małżonką zbudowali specjalne pomieszczenia dla złożenia szczątków tych świętych. Niestety, kościół podzielił los poprzednika. Katedra, której rozbudowa ciągle trwała, została uszkodzona przez trzęsienie ziemi w 1599 roku. Najgorsze miało dopiero nadejść. W ostatnim dniu szesnastego stulecia, 31 grudnia 1600 roku, niezwykle silne trzęsienie ziemi zniszczyło świątynię.

Trzecia katedra 1614–1645

Jeden z witraży dzisiejszej katedry w Manili, przedstawiający króla Dawida (fot. Cealwyn, na licencji Creative Commons Attribution 2.0 Generic)Po kilku latach przystąpiono do odbudowy katedry, ponieważ jej stan nie pozwalał sprawować posług religijnych. Nowa katedra została znacznie wzmocniona i rozbudowana. Miała trzy nawy, siedem kaplic i dziesięć ołtarzy. Postawiono ją z kamienia, dzięki funduszom skarbu królewskiego, kościoła i wiernych, a prace ukończono w 1614 roku. Niestety, wierni nie cieszyli się długo jej widokiem. W 1621 roku nowe trzęsienie ziemi tak poważnie uszkodziło ściany, kolumny i dach, że przebywanie wewnątrz groziło śmiercią.

W latach 1641–1645 przeprowadzono generalny remont, ale kiedy go ukończono, jeszcze w tym samym roku, 30 listopada 1645 roku, wyjątkowo silne trzęsienie ziemi ponownie obróciło katedrę w ruiny. Zaginęły archiwa zawierające najwcześniejszą historię kolonii. Nie był to koniec nieszczęść. Cztery dni później jeszcze silniejsze trzęsienie zrównało z ziemią, to co pozostało po poprzednim. Przerażeni Hiszpanie opuścili miasto i zamieszkali w tubylczych chatach.

Czwarta katedra 1681–1751

Dopiero po dziewięciu latach przystąpiono do budowy nowej katedry. Utrata środków w wyniku poprzedniego trzęsienia ziemi bardzo ograniczyła możliwości finansowe, jednak koloniści nie żałowali pieniędzy. Jak zwykle znacznego wsparcia udzielił król, a arcybiskup Miguel de Poblete sprzedał swoje srebrne zastawy i pastorał. W 1659 roku, w częściowo ukończonej katedrze arcybiskup odprawił pierwszą mszę świętą. Budowa trwała aż do 1681 roku, jednakże częste tajfuny i trzęsienia ziemi powodowały, że świątynię trzeba było ciągle remontować i naprawiać. W 1706 roku ukończono dzwonnicę z sześcioma dzwonami. W ciągu następnych lat systematycznie wzmacniano strukturę budowli, wymieniając osłabione elementy z drewna i zastępując je cegłami.

Piąta (1760–1852) i szósta (1858–1863) katedra

Mimo różnych prób remontów i wzmocnień okazało się, że przy budowie czwartej katedry popełniono błędy architektoniczne, których nie można było naprawić. Komisja, którą powołał arcybiskup Pedro de la Santisima Trinidad Martinez de Arisala stwierdziła, że długość i szerokość świątyni są nieproporcjonalne względem siebie. Podobną opinię wyraził florencki architekt Juan de Ugguccioni, który uznał dodatkowo, że długość i wysokość także są nieproporcjonalne. Architekt zaproponował stworzenie nowego projektu katedry, ale początkowo wydawało się, że sytuacja finansowa archidiecezji zmusi do poprzestania na dokonaniu niezbędnych napraw. Mimo wszystko świątynia została w ogromnym stopniu przebudowana i wyraźnie różniła się od poprzedniej. Otwarto ją 8 grudnia 1760 roku, a więc w dniu Święta Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny. Piąta katedra przetrwała niecały wiek, do 1852 roku. I tym razem trzęsienie ziemi ciężko uszkodziło budowlę.

Niezrażeni wierni, Hiszpanie i Filipińczycy, szybko przystąpili do odbudowy. Dokonano solidnych zmian konstrukcyjnych, starając się uniknąć poprzednich błędów. Katedra otrzymała m.in. nową fasadę i kopułę. Na próżno. Kolejne, bardzo silne trzęsienie ziemi obróciło katedrę w kupę gruzów, grzebiąc nieokreśloną liczbę osób: duchownych i świeckich, którzy akurat byli w niej zgromadzeni.

Katedra w Manili w 1945 roku przed bombardowaniem (fot. Bob Meza, domena publiczna)

Siódma katedra 1879–1945

Katedra została tak dokumentnie zniszczona, że dopiero po siedmiu latach zdecydowano się rozpocząć prace nad budową nowej. Zaczęto od czyszczenia terenu i wyrównywania ruin, co trwało dwa miesiące. Wybór projektu i budowa od podstaw trwały dłużej i dopiero 8 grudnia 1879 roku świątynia została formalnie otwarta. W swoim stylu łączyła elementy rzymskie i bizantyjskie z silnymi wpływami orientu. Posiadała trzy portale z łukami i wielkimi oknami nad nimi. Fasadę ozdabiały figury czterech ewangelistów. Kopuła była w kształcie bębna, a ściany fasady były zwieńczone ornamentami w kształcie ananasów. Świątynię zbudowano na planie krzyża z nawą główną oraz dwoma bocznymi. Wewnątrz katedra była bogato zdobiona.

Do budowy użyto różnych materiałów: ołtarz był z marmuru, schody i posadzki granitowe, ściany kamienne, a fasada ceglana. Dach wzmocniono elementami żelaza, rynny były cynkowe, a kopuła miedziana. Używano także cementu portlandzkiego, a do wyposażenia wnętrza drewna. Tak solidnie zbudowana katedra oparła się kolejnemu trzęsieniu ziemi w 1880 roku, kiedy zniszczeniu uległa jedynie dzwonnica.

Przełom XIX i XX wieku przyniósł wielkie zmiany na Filipinach. Rewolucja przeciw panowaniu Hiszpanów, wojna hiszpańsko-amerykańska, podczas której Amerykanie zamienili katedrę na szpital dla swych rannych żołnierzy, oraz rezygnacja z Filipin na rzecz USA zakończyły ponad trzystuletnią dominację kościoła hiszpańskiego na wyspach. Symbolem nowych czasów z pewnością stał się arcybiskup Michael O’Doherty, z pochodzenia Irlandczyk, sprawujący tą funkcję najdłużej w historii (1916–1949).

Katedra w Manili w 1945 roku po bombardowaniu (fot. Bob Meza, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Ostatnia tragedia w historii katedry jest związana nie z siłami natury, ale z człowiekiem. W lutym 1945 roku Manila była terenem zaciętych walk pomiędzy Japończykami a Amerykanami i wspierającymi ich filipińskimi partyzantami. Starając się zminimalizować własne straty, zgodnie ze swoją strategią Amerykanie używali w mieście artylerii i bombowców. W efekcie stolica Filipin została straszliwie zniszczona. Straty, jakie poniosła są porównywalne ze Stalingradem czy Warszawą. Najstarsza część miasta, Intramuros, została zrównana z ziemią. Niestety, los swojej dzielnicy podzieliła także katedra, zbombardowana i zrujnowana niemal do poziomu gruntu.

Ostatnia katedra

Michael O’Doherty oraz Gabriel Reyes (1949–1952), z których drugi był pierwszym Filipińczykiem na stolicy arcybiskupiej, rozważali bardzo poważnie możliwość przeniesienia katedry z tak okrutnie doświadczonego przez wieki miejsca do miasta Mandaluyong, podobnie jak Manila wchodzącego w skład megalopolis pod nazwą Metropolitan Manila. Jednakże kolejny metropolita, Rufino Santos (1953–1973), pierwszy Filipińczyk, który otrzymał kapelusz kardynalski, miał inną koncepcję. Ponieważ ruiny katedry (ocalała fasada) na szczęście nie zostały zniwelowane przez buldożery, jak to miało miejsce w pozostałych miejscach najstarszej części Manili, arcybiskup uznał, że zachowując resztki ruin, można w tym samym miejscu zbudować nową katedrę. Postawiono ją w latach 1954–1958, a zaprojektował ją znany architekt Fernando Ocampo. Nowa katedra była z wyglądu podobna do poprzedniej, ale lepiej, bardziej funkcjonalnie wykorzystano przestrzeń wewnętrzną.

Wnętrze katedry w Manili (fot. John Ryan Cordova, na licencji Creative Commons Attribution-ShareAlike 2.0 Generic)

Wygląd zewnętrzny

Ocampo zachował neoromańską fasadę, niemniej styl jego dzieła jest bardziej eklektyczny, w tym częściowo bizantyjski, a częściowo także orientalny oraz renesansowy i modernistyczny, z silnymi motywami maryjnymi. Można powiedzieć, że architekt starał się połączyć elementy tradycji z bardziej nowoczesnymi tendencjami w sztuce połowy XX wieku. Katedra została zbudowana na planie krzyża łacińskiego i zajmuje powierzchnię 3 tys m².

Fasada jest zdobiona posągami sześciu świętych, wśród nich świętej Róży z Limy, patronki Filipin. Na drzwiach głównych znajduje się osiem płaskorzeźb przedstawiających najważniejsze wydarzenia z historii katedry, począwszy od pierwszej konsekracji aż do zniszczenia przez wojnę. Na obu bocznych drzwiach umieszczono także po osiem płaskorzeźb z brązu poświęconych tematyce maryjnej. Nad katedrą dominuje kopuła w kształcie bębna mająca osiem par witraży.

Świątynia jest niezmiernie przeszklona, posiada w sumie 134 witraże. Są one rezultatem pracy i geniuszu filipińskiego artysty Galo Ocampo. Odbył on studia heraldyczne zagranicą, następnie został wysłany do Rzymu, żeby się zapoznał z trudną sztuka projektowania witraży, a przy pracy współpracował z Instytutem Sztuki Liturgicznej, który jego projekty przetworzył w witraże. Przedstawiają one sceny z historii chrześcijaństwa. Do katedry dobudowano dzwonnicę, której brakowało od trzęsienia ziemi w 1880 roku.

Wnętrze

Nad głównym wejściem znajduje się chór, któremu oświetlenie dają dwa okrągłe witraże przedstawiające postacie króla Dawida grającego na harfie i świętej Cecylii grającej na organach.

Jeden z witraży dzisiejszej katedry w Manili, przedstawiający św. Cecylię (fot. Cealwyn, na licencji Creative Commons Attribution 2.0 Generic)

Świątynia jest trzynawowa. Nawy boczne oddzielone są od głównej kolumnadą z arkadami. Nawa główna kończy się przy głównym ołtarzu, poświęconym patronce archidiecezji i samej katedry, Matce Boskiej Niepokalanego Poczęcia. Głównym motywem ołtarza jest hołd składany przez patriarchów Starego Testamentu i świętych chrześcijaństwa. Tabernakulum ołtarza głównego przedstawia postać Maryi przyjmującej ciało i krew Jezusa Chrystusa od apostoła Jana. Ołtarz jest pracą niemieckiego artysty Antoniego Fiedlera. Pod głównym ołtarzem znajduje się krypta zawierająca grobowce kardynała O’Doherty’ego i jego następców. Ambona znajduje się po prawej stronie głównego ołtarza i zdobiona jest wykonanymi z brązu płaskorzeźbami z symbolami czterech ewangelistów: Mateusza (anioł), Marka (lew), Łukasza (byk) i Jana (orzeł). Po lewej stronie głównego ołtarza znajduje się tron arcybiskupi wykonany ze słynnego marmuru włoskiego z Carrary.

W prawej nawie znajduje się sześć kaplic, w lewej zaś baptysterium z chrzcielnicą i rzeźbą Jezusa chrzczonego przez św. Jana Chrzciciela oraz dwie kaplice. Jedna z nich, kaplica Najświętszego Serca Pana Jezusa i Najświętszego Sakramentu, jest przygotowana do odprawiania mszy świętej. Większość wyposażenia wnętrza jest wykonana z włoskiego marmuru.

Katedra została konsekrowana, zgodnie z tradycją, 7 grudnia 1958 roku, a więc w przeddzień święta maryjnego. Świątynia, która otrzymała od Jana Pawła II status bazyliki mniejszej, jest zarówno głównym kościołem Filipin, jak i siedzibą archidiecezji oraz metropolity Luisa Antonio Tagle, prymasa Filipin. Patronką katedry i główną patronką Filipin jest NMP Niepokalanego Poczęcia („drugorzędnymi” patronkami Filipin są: św. Róża z Limy i św. Potenciana – rzymianka z II wieku). Na początku 2012 świątynia została poddana długiej renowacji. Parę trzęsień ziemi, które przetrwała i wilgotny klimat, szybko niszczący elewacje, spowodowały potrzebę generalnego remontu. 9 kwietnia 2014 roku została ponownie otwarta.

Redakcja: Roman Sidorski

Wojciech Tomaszewski:
 Absolwent prawa (praca magisterska na temat ideologii Mao Zedonga), historii (praca magisterska na temat wojny domowej w Rosji) oraz Zarządzania na UW. Aktualnie pisze rozprawę doktorską na WPiA UW. Jego główne zainteresowania to cywilizacja chińska i cywilizacja sowiecka. Publikuje artykuły historyczne na portalu Centrum Studiów Polska–Azja. Pasję poznawania innych cywilizacji łączy z wielokrotnymi podróżami po Europie, Afryce i Azji.
Wolna licencja – ten materiał został opublikowany na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0 Polska. Redakcja i autor zezwalają na jego dowolny przedruk i wykorzystanie (również w celach komercyjnych) pod następującymi warunkami: należy wyraźnie wskazać autora materiału oraz miejsce pierwotnej publikacji – Portal historyczny Histmag.org, a także nazwę licencji (CC BY-SA 3.0) wraz z odnośnikiem do jej postanowień. W przypadku przedruku w internecie konieczne jest także zamieszczenie dokładnego aktywnego odnośnika do materiału objętego licencją.
UWAGA: Jeśli w treści artykułu nie zaznaczono inaczej, licencja nie dotyczy ilustracji dołączonych do materiału – w kwestii ich wykorzystania prosimy stosować się do wskazówek w opisie pod zdjęciami, lub – w razie ich braku – o kontakt z redakcją: redakcja@histmag.org

Źródło